درنگي در مدرسه دانشمندان ساوجبلاغ و نظرآباد

تا آغاز جنبش مشروطه خواهي ايرانيان، آموزش دختران در بيرون از خانه، منحصر به مکتب خانه ها و مدارس خارجي بود. آموزش آنها، مسير پر پيچ و خم و دشواري را طي کرد تا زماني که ميرزا حسن رشديه (شاگرد شيخ هادي نجم آبادي و پدر مدارس جديد ايران) تلاش کرد که مدارسي با شيوه نوين آموزشي ايجاد نمايد. بسياري از طرفداران نظام آموزش سنّتي با آن مخالفت کردند. آنان باسواد شدن و آموزش دختران را کاري بيهوده و خلاف عرف جامعه و سبب انحراف عقيدتي و اخلاقي مي پنداشتند. در چنين شرايطي، آيت الله شيخ هادي نجم ‌آبادي (درگذشت 1320ق) روحاني نوانديش، آزادي خواه و قرآن ­پژوه عقل ­گراي دوره قاجار که در فراهم کردن زمينه‌ هاي رشد و بالندگي جنبش مشروطه خواهي، سهم قابل توجهي داشت، در ايجاد چندين باب مدرسه جديد در تهران، نقش موثري ايفا کرد.

آخوند ملا ابراهيم سنگلجي نجم آبادي (درگذشت 1245ق) فرزند استاد باقر آهنگر، بنيانگذار مدرسه علميه نجم آباد و از مدرّسان حکمت صدرايي در دوره قاجار است. آن هنگام که شهرهاي کوچک مذهبي ايران، مدرسه علميه نداشت، روستاي نجم آباد از توابع شهرستان نظرآباد داراي حوزه علميه پررونق بود که امروزه تنها ديواري مخروبه از آن باقي مانده است. در سال 1286ق شيخ هادي وارد روستاي نجم آباد شد. مدرسه را از سکنه خالي و روبه نابودي ديد. او پس از تلاش فراوان رونقي به مدرسه بخشيد تا اين که پس از دو سال بار ديگر مدرسه تعطيل شد. سرانجام در سال 1315ق خاندان نجم آبادي تصميم گرفتند با رعايت نظر واقفان، سهميه هزينه اين مدرسه را در مدرسه نجم آبادي محلّه سنگلج تهران به مصرف رسانند. اين مدرسه، هم اکنون در خيابان وحدت اسلامي شهر تهران واقع است که به همّت مرحوم ميرزا عيسي وزير و برخي مريدان شيخ هادي نجم آبادي بازسازي شده است. چهره هاي کليدي جنبش مشروطه خواهي ايرانيان همانند آيت الله سيّدمحمّد طباطبايي، استاد علي اکبر دهخدا، علامه محمّد قزويني، ميرزا محمّد ناظم الاسلام کرماني، ميرزا جهانگيرخان شيرازي (صوراسرافيل) و ملک المتکلّمين در اين مدرسه، تحصيل و يا تدريس کرده اند. بر همين مبنا، مي توان آن را يکي از نخستين مدارس جريان روشنفکري ديني در ايران دانست.

آغابيگم نجم آبادي (درگذشت 1328ش) دختر شيخ هادي نجم‌آبادي، از زنان روشنفکر جنبش مشروطيت است. در سال 1289 خورشيدي انجمن مخدرات وطن را تأسيس کرد. اين انجمن - که از فعال ‌ترين تشکّل هاي زنان در دوران مشروطه بود - در آگاه‌ سازي زنان جامعه از يک سو و همراهي با مبارزان مشروطه خواه از سوي ديگر، نقش بسزايي داشت. تحريم اجناس روسي، تأسيس يتيم خانه و مدرسه دخترانه و کلاس اکابر (بزرگسالان) و انتشار روزنامه‌اي به نام «انجمن» که دوّمين نشريه زنان در تاريخ ايران است، از فعاليت‌ هاي اين انجمن، به شمار مي ‌رود.

شيخ محمّد صالح برغاني (درگذشت 1271ق) از فقيهان مبارز و مفسران نامدار روزگار قاجار است که در روستاي برغان از توابع شهرستان ساوجبلاغ زاده  شد. او بنيانگذار مدرسه صالحيه در سال هاي پيش از 1228ق در محلّه قُملاق شهر قزوين است. شيخ محمّد صالح اين مدرسه بزرگ سه طبقه اي را در شمال خانه خود و با نگرشي ديگرگونه و رويکردي نو به جامعه پي افکند. اين مدرسه در زمان حيات شيخ محمّدصالح، هفتصد طلبه داشت و تا نيمه دوّم قرن چهاردهم هجري قمري يکي از مراکز مهم علمي و فرهنگي شيعه به شمار مي رفت. در آن، رشته ها و گروه هاي آموزشي مختلفي همانند فقه، طب، تفسير، ادبيات، حديث، اديان، عرفان، فلسفه و کلام برقرار بود. همچنين براي نخستين بار در ايران، زنان توانستند در اين حوزه علميه به تحصيل و تدريس بپردازند.

فقيهان مدرسه صالحيه درباره مسايل روز، ديدگاه هايي نوگرايانه داشتند که از آن موارد مي توان به فتواي عدم حرمت حلق لحيه (ريش تراشي) و حليّت موسيقي و ديگر مسايل نوپديد اشاره کرد. ميرزا محمّد حسن شيرازي صاحب حکم تحريم تنباکو، سيّدجمال الدين اسدآبادي بيدارگر شرق، ميرزا کوچک خان جنگلي رهبر نهضت جنگل و اشرف الدين حسيني مشهور به نسيم شمال شاعر و روزنامه نگار مبارز نهضت مشروطيّت از شاگردان مشهور آن مدرسه به شمار مي روند. در مدرسه صالحيه به طلاب و روحانيون، آموزش آمادگي دفاعي داده مي  شد به طوري که در سال 1342ق گروهي از آنان با عنوان رزمنده در جنگ دوّم ايران و روس شرکت کردند.

- نشر نخست اين مقاله در: حسين عسکري، «نقش برخي مشاهيرالبرز در نظام آموزش و پرورش ايران»، روزنامه پيام آشنا، سال سوم، ش 861، 22 اسفند 1395، ص 8.

مقاله فوق در وب سايت روزنامه پيام آشنا