نوشتاري درباره هويت بخشي محوطه باستاني ازبکي

محوطه باستاني ازبکي و هويت تاريخي  - اجتماعي در نظرآباد و البرز

مهندس عليرضا گروسي

کارشناس ارشد دانشگاه تربيت مدرس

هويت يک فضاي شهري يا هر نوع سکونتگاه ديگري ناشي از خصوصيات تاريخي، کالبدي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و… است که از ذهنيت مشترک ساکنين سرچشمه مي گيرد. در ابتدا بايد گفت که مکان براساس مجموعه اي از ويژگي هاي فرهنگي قرار دارد. مکان نه تنها اطلاعاتي درباره جايي که در آن هستيم و زندگي مي کنيم يا اهل آنجا هستيم به ما مي دهد بلکه درباره شخصيت و اين که ما چه کسي هستيم، نيز چيزهايي مي گويد. بنابراين اگر وابستگي به مکان ها سست شود، هويت مردم و جوامع نيز به سستي مي گرايد. مکان جغرافيايي به عنوان زادگاه يا زيستگاه، باعث شکل گيري علاقه در انسان مي شود که مي توان از آن به عاطفه يا مهر مکاني ياد کرد که عمدتاً بر پايه روابط اکولوژيکي (طبيعي و انساني) انسان با مکان يا فضاي جغرافيايي قرار دارد. در واقع حس تعلق به سرزمين زيربناي انگيزه معنوي اصلي براي شاخص و متمايز بودن از ديگران در انديشه هر فرد و هر گروه انساني ويژه است. هنگامي که حس تعلق به سرزميني ايجاد گردد، نياز اساسي به داشتن هويت خودنمايي مي کند. در اين ميان مکان هاي تاريخي شرايط ويژه اي را براي هويت بخشي دارند. در واقع تاريخ هر قوم و ملتي شناسنامه آن قوم و ملت است و بر همين مبنا دانستن و داشتن تاريخ از بايسته هاي زندگي انسان مي باشد و همچنين لازمه داشتن يک نگرش جامع در بحث تاريخ، فرهنگ و هويت شناخت عميق و دقيق پيشينه تاريخي آن مکان مي باشد. در واقع بايد گفت که هويت به سه مقوله مکان جغرافيايي، فضا شامل شبکه ها و روابط اجتماعي و بالاخره با زمان (تاريخ) پيوند دارد. از سوي ديگر بحران بي هويتي يکي از مشکلات عمده شهرهاي امروزي مي باشد که سبب سرگشتگي، بي تفاوتي و فقدان رفتار مشارکت جويانه در بين شهروندان مي شود.. بنابريان کنکاش در مفهوم هويت و فرآيند شکل گيري آن با هدف تدوين اصولي در راستاي ارتقاي ظرفيت اجتماعي شهرها يکي از اصول مهم در برنامه ريزي شهرها مي باشد. محوطه باستاني ازبکي در شهرستان نظرآباد استان البرز از قديمي ترين سکونت گاه هاي کشف شده انساني در جهان است. محوطه باستاني ازبکي مي تواند به عنوان يک نماد هويت بخش تاريخي- باستاني در استان البرز شناخته شود . در واقع محوطه باستاني ازبکي مي تواند به عنوان يک عنصر هويت بخش تاريخي، هويت اجتماعي و مکاني را براي شهرستان نظرآباد و ساکنان آن تعريف نمايد. يعني محوطه باستاني ازبکي در معرفي شهر نظرآباد و شهروندان نظرآبادي به عنوان يک نماد تاريخي و مکاني هويتي اصيل به ايشان بدهد. به طوري که بازتاب حفريات باستان شناسي محوطه ازبکي که در محافل اطلاع رساني اعم از روزنامه، تلويزيون، محافل دانشگاهي، سمينار ها و… سبب شده است که نظرآباد و محوطه باستاني ازبکي بارها از زبان خيل کثيري از نخبگان، مسئولين، اساتيد، مجريان تلويزيوني و… ساطع شود که اين رويه مي تواند با توجه بيشتر به اين محوطه افزايش يابد. اين همان هويت سازي براي شهرستان نظرآباد و مردم آن مي باشد که در طي سالهاي متمادي مورد غفلت قرار گرفته است.

بخش هايي از محوطه باستاني ازبکي در سال 1348شمسي شناسايي شده و در سال 1352به شماره 955در فهرست آثار ملي ايران ثبت شد. نخستين سلسله حفريات باستان شناسي محوطه ازبکي از 15آذر تا 19دي 1377به مدت 35روز به سرپرستي دکتر يوسف مجيدزاده انجام گرفت. فصل دوم تا ششم از کاوشها از سال هاي 1378تا 1384شمسي انجام پذيرفت. براساس کاوش هاي صورت گرفته، اين محوطه دربرگيرنده شش هزار سال بقاياي فرهنگي پيش از تاريخ و اوايل دوران تاريخي ايران از نيمه اول هزاره هفتم تا نيمه نخست هزاره اول پيش از ميلاد مسيح يعني دوران مادها است. آثار محوطه ازبکي به شکل يک روستاي کوچک پيش از تاريخ به وسعت تقريبي يک هکتار است. شواهد نشان مي دهد که 15تا20خانوار در اين روستا زندگي مي کرده اند. کهن ترين خشت هاي به دست آمده از محوطه باستاني ازبکي مربوط به هزاره هاي هفتم و ششم پيش از ميلاد مي باشند که به صورت دست ساز بوده اند. شواهد باستان شناسي نشان مي دهد که ساکنان اين محوطه در پيش از تاريخ به توليد و کاربرد سيمان پي برده بودند. از ديگر الواح باستاني به دست آمده در اين محوطه لوحي مي باشد که به عنوان سند همکاري تجاري ازبکي و شوش شناخته مي شود و در کمال تعجب بر نوعي ارتباط تجاري بين شوش باستان در خوزستان و محوطه باستاني در نظرآباد البرز دلالت دارد. محوطه ازبکي داراي 10تپه مي باشد که 6تپه آن را باستان شناسان شناسايي و حفاري کرده اند. اين تپه ها عبارتند از :

يان تپه: در 700متري تپه مرتفع و در جنوب غربي روستاي ازبکي قرار دارد. در اين تپه کم ارتفاع، بقاياي پنج دوره معماري خشتي دوره هاي فرهنگي هزاره هفتم و ششم پيش از ميلاد شناسايي شده است.

جيران تپه: اين تپه با 2متر ارتفاع در 250متري جنوب غربي تپه مرتفع و 300متري شمال شرقي يان تپه مي باشد که در آن استقرار هايي تا قرن هفتم هجري قمري وجود داشته است که به تناوب متروک شده و چندي بعد استقرار جديد صورت گرفته است.

دوشان تپه: در 250متري غرب تپه مرتفع قرار دارد. سه دوره معماري در آن شناسايي شده است که به مهاجران سفال خاکستري تعلق دارد.

مارال تپه: در حدود 50متري دامنه غربي تپه مرتفع بر سر راه دوشان تپه قرار دارد. به نيمه دوم هزاره چهارم قبل از ميلاد و يک روستاي پيش از تاريخ متعلق به هزاره ششم و اوايل هزاره پنجم قبل از ميلاد تعلق دارد.

گوموش تپه: درغرب تپه مرتفع و در 220متري جيران تپه قرار دارد. سفال هاي اين تپه بيشتر از نوع سفال هاي دوره هاي اول و دوم در سيلک کاشان، چشمه علي ري و قره تپه شهريار است. متاسفانه روي اين تپه ويلاي به نسبت گسترده اي ساخته شده است.

تپه مرتفع ازبکي يا دژ مادي: اين تپه در مرکز محوطه ازبکي با ارتفاع 26متر و وسعت 2200متر مربع و با حصاري عظيم به ضخامت 7متر قرار دارد. اين تپه که به کهن دژ اين محوطه باستاني معروف شده است در 8مهر سال 1352با شماره 955در فهرست آثار ملي ايران ثبت شده است.

گردشگري از مهم ترين صنايع در حال رشد و يکي از جريان هاي جهاني است که امور اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي را با هم ترکيب کرده است. در واقع گردشگري ميل به استفاده از فضا در اوقات فراغت با انگيزه ها و اهداف متنوع مي باشد که در يک کليت در برگيرنده جرياني از سرمايه، انسان، فرهنگ و کنش متقابل بين آنهاست و ايجاد درآمد و اشتغال براي ساکنان محلي در عرصه ي فضا جغرافيايي از آثار گردشگري است. امروزه صنعت گردشگري فرصتي براي کشورها ايجاد کرده است تا براي افزايش سهم خود در تجارت و اقتصاد جهاني تلاش کنند. امروزه با کمک دولت ها، افزايش رفاه و افزايش امکانات سفر و تسهيل در مسافرت ها و ايجاد اقامتگاه هاي تفريحي و… راهکارهايي است که براي بهبود وضعيت گردشگري در کشورهاي مختلف انجام مي شود. از طرفي ديگر گردشگري به عنوان يکي از پردرآمدترين فعاليت ها در جهان مطرح بوده و اقتصاد گردشگري در حال تبديل شدن به يکي از ارکان اصلي اقتصاد تجاري جهان است. در واقع مي توان گفت که گردشگري ار اجزاء مهم اقتصادي شهري مي باشد که در بخش خدمات شهري رشد کرده است که علاوه بر مديران شهري، عوامل مهم ديگري از جمله، سازندگان هتل ها و مهمانسراها، شرکت هاي هواپيمايي، بنگاه هاي اجاره اتومبيل و… نيز در آن سرمايه گذاري مي کنند. توسعه گردشگري به ويژه در کشورهاي کمتر توسعه يافته، عامل موثري در قابله با فقر است و موجب افزايش درآمد قشرهاي مختلف، کاهش بيکاري، رونق اقتصادي و در نتيجه بهبود کيفيت زندگي مردم و افزايش رفاه اجتماعي مي شود. بنابراين اهميت روزافزون در صنعت گردشگري، در ماده 114از قانون برنامه ي چهارم توسعه ي کشور بر ارتقاء توان گردشگري ،توليد ثروت و اشتغال زايي و مبادلات فرهنگي تاکيد شده است. نظرآباد با توجه به ظرفيت هاي طبيعي و تاريخي و البته صنعتي توان تبديل شدن به قطب گردشگري منطقه را دارد. از طرف ديگر اين شهر با رشد جمعيتي بسيار بالا از جمعيت 2800نفر در سال 1345به 112480نفر در سال سال 1390رسيده است . بنابراين با استفاده از صنعت گردشگري مي توان علاوه بر اشتغال زايي به افزايش درآمدهاي پايدار شهري در نظرآباد دست يافت. يکي از انواع گردشگري در دنيا گردشگري تاريخي است. يعني، گردشگران براي ديدن آثار تاريخي و باستاني راهي کشورهاي مختلفي مي شوند. اين نوع گردشگري فقط در کشورهايي که داراي تاريخ و تمدن قديمي مي باشند مي تواند جريان داشته باشد. کشور ايران در اين زمينه با توجه به بستر تاريخي که در آن وجود داشته است، موقعيت بسيار مطلوبي را دارا مي باشد. استان البرز و شهرستان نظرآباد نيز به عنوان يک پهنه مطلوب براي اجتماع و ايجاد سکونت گاه هاي انساني در طول تاريخ شناخته شده است. محوطه باستاني ازبکي نيز از علايم اساسي براي اثبات اين ادعا مي باشد. بنابراين مي توان از اين منطقه و در کنار آن از ديگر جذابيت هاي اين شهرستان براي جذب گردشگر و به تبع آن کسب درآمد و ايجاد اشتغال استفاده کرد. البته بايد توجه داشت که تنها وجود اين محوطه باستاني نمي تواند، به تنهايي به توسعه گردشگري منجر شود. بلکه بايد زيرساخت هاي لازم صنعت گردشگري اعم از زيرساختهاي ارتباطي، جاده اي، رفاهي، خدماتي، استراحتگاه ها و… محيا شود و پس از آن تبليغات مناسب ابراي جذب گردشگر انجام پذيرد.